İslamiyet öncesi sözlü Türk edebiyatının en mühim mahsulü Türk destanıdır. İslâmiyet öncesi Türk destanı, birbirini takip eden altı bölüme ay­rılır.

Üçüncü rivayet, 17. yüzyılda Ebü'1-Gazî Ba­hadır Han tarafından tespit edilmiştir. Diğerlerine göre çok daha muahhar olan bu parçada, hem Reşîdeddîn rivayetinden, hem de 17. yüzyılda Türkmenler arasında yaşayan sözlü rivayetlerden faydalanılmıştır.

15. veya 16. asırda tesbit edilmiş bulunan Dede Korkut hikâyeleri de aslında Oğuz Kağan des­tanının parçalarıdır. Başlangıçta Oğuz Kağan'm şahsı etrafında teşekkül eden destan, sonradan diğer şahıslar etrafında genişletilmiştir.

Siyenpi destanı, 2. yüzyılda yaşamış olan Si- yenpi hükümdarı Tan-şe-hoay Yabgu'nun hârikalı bir şekilde doğuşunu ve kahramanlığını anlatır. Türk destanının bu bölümü, Çin kaynakları ta­rafından çok kısa olarak tesbit edilmiştir. Bu des­tanın biraz değişmiş ve genişlemiş bir şekli, Rad- loff'ça Altay Türklerinden derlenmiştir.

Köktürk destanı: Köktürkler'in türeyişi ve ço­ğalmalarıyla ilgilidir. Çin kaynaklarında yer alan rivayetler "Bozkurt destanı", Reşîdeddîn ve Ebü'l- Gazî Bahadır Hân'daki rivayet ise "Ergenekon des­tanı" olarak bilinir. Ayrı adlarla bilinen bu des­tanlar- aslında aynı destanın birbirlerinden çok farklılaşmış şekilleridir.

Uygur destanı, türeyiş ve göç olmak üzere iki parçadan ibarettir. Çin kaynakları tarafından tesbit edilmiş bulunan türeyiş parçası, Uygurların erkek bir kurttan türemelerini anlatır. Uygurların Ötüken bölgesinden Tarım havzasına göç etmeleri et­rafında oluşan ikinci parça ise hem Çin kay­naklarında, hem de İran kaynaklarında yer almakta ve iki rivayet birbirini tamamlamaktadır.

Yukarıda kısaca anlattığımız ve diÄŸer say­falarda metinleri yer alan Ä°slâmiyet öncesi Türk destanının bu parçalan, isimlerine bakılarak sadece belirli Türk boylarını ilgilendiren destanlar olarak düşünülmemelidir. 19. yüzyılda Altay Türk- leri'nden derlenen yaratılış bölümü, ne kadar de­ğiÅŸikliÄŸe uÄŸramış olursa olsun ve ne kadar dar bir sahaya sıkışırsa sıkışsın bütün Türklerin koz­mogonisini yansıtmakta, ilk Türklerin yaratılış hak­kında düşüncelerinin izlerini taşımaktadır.

Şehnâme'den özetlenen Alp Er Tonga destanı, uzun asırlar süren İran-Turan mücadelelerinin izlerini taşır; Turan ise bütün Türk dünyasını ifade eder. Turan kahramanı Alp Er Tonga, bütün Türklerin ortak eserleri olan Kutad gu Bilig ve Dîvânü Lûgati't-Türk'te bir Türk beyi olarak geçer. Şu destanına gelince, o da Oğuz, Halaç ve Uygur’ları kucaklamaktadır.

Oğuz Kağan destanı da sadece Oğuzların des­tanı değildir. Destandaki en önemli noktalardan biri Oğuz Kağan'm beylerine Kıpçak, Karluk- Halaç ve Kanglı adlarım vermesidir. Bu nokta, Oğuz Kağan'm bütün Türk boylarının atası olduğunu açıkça gösteriyor. Destan kahramanı, Oğuz Kağan adını taşımakla beraber Oğuz Kağan'm "men Uygurnmg kağanı bola men (ben Uygurların ka­ğanıyım)" demesi de dikkat çekicidir, İslamiyet’ten sonraki asırlarda Oğuz Kağan destanı daha çok Oğuzlarda, özellikle Türkmenlerde yaşamış ve 17. yüzyılda Ebülgazi Bahadır Han tarafından Türk- menler'den tesbit edilmiştir. Oğuz Kağan des­tanının parçaları olan Dede Korkut Hikayeleri de yine daha çok Türkmenistan, Azerbaycan ve Tür­kiye'de yayılmıştır. Ancak Korkut Ata hakkındaki rivayetlerin bugün Oğuzlar'da değil, Kazak Türk- leri arasında yaşadığını ve hatta Kazak Türkleri'nin Korkut Ata'nm icad ettiği bir küyü (makamı) kıl kopuz ile çaldıklarını unutmamak lâzımdır. Dede Korkut hikâyelerinden Bamsı Beyrek'in de Özbek, Kazak ve Kırgız Türklerindeki Alpamış-Alpamıs- Alp Bamsı-Alp Manas destanlarıyla ilgisini, bu des­tanlar üzerinde çalışmış olan araştırmaıcılar ortaya koymuşlardır.

Köktürklerin ve Uygurların kurttan türemesi de bütün Türkleri ilgilendiren ortak bir motiftir. Kurdun kutsallığı hakkındaki rivayetler bütün Türkler arasında yayılmıştır. 10. ve 11. asırdaki Arap ve Süryanî tarihleri, Bozkurt'un, Türklerin önünde bir yol gösterici olduğunu yazarlar. Kök- türk ve Uygurların atası olan Bozkurt (Kökböri), Oğuz Kağan destanında da bir kılavuz olarak gö­rünür. Nihayet Cengiz Han'dan sonra İlhanlılar ça­ğındaki tarihçiler tarafından tesbit edilen Er- genekon destanı da eski Çin kaynaklarındaki Köktürklere ait Bozkurt destanının yeni bir var­yantıdır. 17. yüzyılda Ebülgazi Bahadır Han, Şecere-i Türk adlı eserinde Ergenekon destanının Mo- ğollara mal etmekle beraber Moğol hanlarının Oğuz Han soyundan olduğunu ifade eder. Oğuz Han soyundan İl Han'ın oğlu Kıyan'ın to­runlarından Börteçene, Moğolları Ergenekon'dan çıkarır. Bilindiği gibi Börteçene de Bozkurt de­mektir.

Görüldüğü üzere İslâmiyet öncesi Türk des­tanına ait parçalar bütün Türkleri ilgilendirmekte, hepsinin ortak destan köklerini oluşturmaktadır. Araştırmalar ilerledikçe, İslâmiyet’ten sonra çeşitli Türk boylarında görülen farklı destanların daha başka vak'a, tip ve motiflerinin de İslâmiyet öncesi Türk destan parçalarında bulunacağı şüphesizdir.

 

(ALINTI)